ĐẠI HỌC - Định chế giáo dục cao thay đổi thế giới từ Trung cổ đến Hiện đại - NGUYỄN XUÂN XANH

Đây là một quyển sách của một tác giả Việt bàn về sự hình thành, phát triển và tinh thần của đại học - một đại học thực sự. Tác phẩm cung cấp cho độc giả cách nhìn tổng quan về một đại học tinh hoa, một cách hiểu thiêng liêng về sứ mệnh của đại học. Giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn ý nghĩa, vai trò của đại học đối với sự phát triển của mỗi cá nhân, mỗi dân tộc. Và thấp thoáng đâu đó là nổi xót xa của một người trí thức trước sự trì trệ của nền đại học nước nhà, là thông điệp đối với những ai đã, đang và sẽ đi trên con đường đại học. 

Trong xuyên suốt tác phẩm tác giả đã đưa ra và minh chứng cho nhận định: Đại học là một định chế giáo dục cao đã góp phần định hình sự phát triển của nhân loại. Đại học đã đồng hành với nhân loại từ thế kỷ 12 cho đến nay. Ý tưởng giáo dục Châu Âu đã có từ khoảng 2500 năm trước tại Hy Lạp cổ đại. Hàn lâm viện của Plato đã có thể được xem là hạt nhân học thuật đầu tiên của Châu Âu, hội tụ đầy đủ các tính chất học thuật: đi tìm cái thiện, cái chân lý khoa học, bằng sự đối thoại trong không khí tự do, bằng sự tự nguyện, thầy và trò bình đẳng, thầy và trò tìm đến nhau. Nhưng đại học có tổ chức và tinh thần gần chúng ta ngay nay chỉ xuất hiện vào thế kỷ 12 ở Tây Âu với các đại học đầu tiên là Bologna, Paris, Oxford. Giữa thế kỷ 11 một làn sóng tri thức tràn vào Châu Âu, bằng việc dịch thuật các tác phẩm của Aristote, Euclid,...Đây là cuộc đại dịch thuật kéo dài cả hai thế kỷ để thổi luồng gió khoa học vào đại học ở Châu Âu. 

Tuy đại học đã được truyền bá rộng rãi, rèn luyện tri thức, nhưng dần dà nó trở thành những nơi bị chủ nghĩa kinh viện rào cản. Thầy và trò trở thành những kẻ "sôi kinh nấu sử" các tác phẩm kinh điển mà không cần nghiên cứu cái mới. Nhưng xã hội Châu Âu có đặc trưng không bao giờ cam chịu đứng yên mà luôn luôn đổi mới, sáng tạo, với những con người lúc nào cũng đầy ắp óc tò mò và ý chí khám  phá.

Và bước cách mạng vĩ đại kế tiếp diễn ra khi Wihlhelm von Humboldt tạo ra mô hình đại học mới tại Berlin. Đại học Berlin không phải  là sản phẩm của công chức nhà nước mà đó là sản phẩm xuất phát từ tinh thần, sứ mệnh của giới tinh hoa Đức (các nhà văn lãng mạn và các nhà triết học duy tâm). Theo quan niệm của Humboldt: Đại học là một định chế trong đó người giảng dạy và người học quy tụ lại như những người nghiên cứu bình đẳng trong sự thống nhất giữa nghiên cứu và giảng dạy để truy tìm khoa học thuần túy trong sự cô đơn và tự do và thông qua quá trình đó con người dần hoàn thiện về tinh thần và đạo đức. Ông đã đặt Đại học Berlin lên những nguyên tắc tiền đề sau: 

- Khoa học là chân lý mãi mãi phải theo đuổi và nghiên cứu. Lấy cô đơn và tự do làm triết lý sống. 

- Tự do dạy và tự do học.

- Thống nhất giữa nghiên cứu và giảng dạy.

- Khoa học là thể thống nhất thông qua triết học, dựa trên nền tảng của sự đa dạng.

- Lấy khoa học để xây dựng giáo dục thông qua giáo dục xây dựng văn hóa quốc gia tiến đến một nhà nước văn hóa.

- Đại học cần tự chủ không có sự can thiệp của nhà nước.

Tuy nền đại học Đức chưa bao giờ có đầy đủ các tính chất mà Humboldt đề ra, tự do học thuật chỉ nằm trong vòng chấp thuận của chính trị và tôn giáo. Nhưng đại học Đức đã phát triển mạnh mẽ làm rạng danh quốc gia đưa nước Đức thành cường quốc về công nghiệp và khoa học vào nửa sau  thế kỷ 19. Trong vòng 30 năm đầu thế kỷ 20, đại học Đức đã mang về 30 giải Nobel, một kỳ tích chỉ có Hoa Kỳ mới vượt qua được sau này. Cuối thế kỷ 19, mô hình đại học Humboldt đã ảnh hưởng lên toàn thế giới. Mô hình đại học Humboldt vượt biển Manche để vào nước Anh, vượt Đại Tây Dương để thâm nhập vào Mỹ, đi vòng quanh thế giới để vào Nhật, Trung Quốc và nhiều vùng đất xa xôi trên thế giới. Mỗi một lần thâm nhập lại sinh ra những hạt giống mới phù hợp với những điều kiện đặc thù của quốc gia. 

Khi khép lại những trang sách tôi đã tự hỏi: Việt Nam đứng đâu trên bản đồ đại học thế giới? Việt Nam cũng có truyền thống đại học khoảng 900 năm (nếu xem Quốc Tử Giám là đại học đầu tiên của Việt Nam). Nhưng liệu rằng đại học của ta có phải là đại học của lý tính, của khoa học hay không? Và đâu là câu trả lời cho sự thua thiệt của đại học Việt Nam so với các nước trong khu vực và trên thế giới? Chúng ta mong muốn đưa nền đại học quốc gia lên đẳng cấp khu vực và thế giới, chúng ta bắt đầu ý thức được vai trò của đại học đối với sự phát triển kinh tế, văn hóa và xã hội của đất nước. Tuy nhiên, dường như trong hàng thập kỉ qua chúng ta vẫn đang loay hoay đi tìm lời giải. Tôi mạo muội nói ra đây rằng: nếu chúng ta không biết đích đến của nền đại học là gì thì ta mãi lẩn quẩn trong vòng tròn do chính chúng ta tạo ra. Hay có chăng chúng ta hiểu một cách mù mờ về thứ mà ta khao khát vươn tới thì dù có đi ta vẫn mãi lầm đường.

Những trang sách đã gấp lại nhưng những trăn trở vẫn còn ngổn ngang.

Sài Gòn, 29/5/2020.